İlk yerli otomobil TOGG’un üretileceği fabrikanın kurdelesinin kesilmesine günler kala Kemal Kılıçdaroğlu’nun davet edildiği halde açılış törenine katılmayacağı açıklandı. 1926 yılında Başbakan İsmet Bey davet edildiği halde ilk uçak fabrikamızın açılış törenine katılmamıştı. Cumhurbaşkanı M. Kemal ise katılamayacağını söylemiş fakat memnuniyet duygularını ifade ederken fabrika hizmete girdiğinde muhakkak törene katılacağını beyan etmişti. 6 Ekim 1926’da açılan ve 28 Haziran 1928’de iflasını açıklayan ilk uçak fabrikamız TOMTAŞ’ın hepi topu 20 aylık bir ömrü olmuştu. 15 Ağustos 1925 tarihinde Alman Junkers uçak fabrikası şirketi ile TC arasında imzalanan anlaşma TOMTAŞ adlı bir ortaklıkla taçlanacaktı (açılımı Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi’dir ki, kısaltmadaki ‘O’ harfi Arap elifbasındaki Vav harfine tekabül eder). Bakanlar Kurulu ise 7 Eylül 1925 tarihli kararname ile anlaşmayı resmileştirecekti..
Ortaklığın yüzde 51’i Milli Savunma Bakanlığı’na, yüzde 49’u Junkers şirketine ait olacaktı. Şirket merkezi Ankara’ydı. Yönetim kurulu başkanlığına Demokrat Parti’nin kurucusu olup 10 yıl boyunca TBMM başkanlığını yürütecek olan Refik Koraltan getirilmişti. İlk uçak fabrikamız Kayseri ve Eskişehir’e bölünmüş olarak açılacaktı. Kayseri’de uçak imalatı yapılırken Eskişehir’deki tesis bakım ve tamirat işleri üstlenecekti. Fabrikada 120 Almana mukabil 50 Türk işçi çalışacaktı. Montaj sanayii şeklinde kurulacak ama uçak imalini de ihmal etmeyecekti. Derken fabrikanın parçaları Hamburg’dan gemilerle İskenderun’a getirilmiş, oradan kâh trenle, kâh -o zaman Kayseri’ye demiryolu yapılmadığı için- develerle zor şartlar altında taşınmıştı. Nihayet açılış yapılacaktır. Cumhurbaşkanı ve Başbakan yoktu. Yalnız Milli Savunma Bakanı Recep Peker’in katıldığı açılışta Refik Koraltan’ın yanı sıra Kayseri Belediye Başkanı İbrahim Sefa ile bazı Junkers firması yetkililerini görüyoruz. Şirketin yönetim kurulu başkanı Türktü gerçi ama fabrikayı tamamen Almanlar yönetiyordu. İşçilerinin çoğu Almanya’dan yüksek maaşlarla getirilmişti. Genel Müdürü de Hans Saksonberg adlı bir Almandı.
Üretimde hedefin iki yılda 500 uçak yapmak olduğunu biliyoruz (yılda 250 uçak). Peki fabrika 20 ayda kaç uçak üretti dersiniz? 1926 yılında 30 adet A-20 uçağının montajıyla işe başlayan fabrika ilk montaj ürünlerini Eskişehir’deki tesise teslim etmişti (test uçuşları Vecihi Hürkuş tarafından yapılıyordu) ki, iflasına varacak sorunlar patlayıverdi…
Almanlar Türk tarafının sözlerini yerine getirmediğini iddia ediyor, Türk tarafı ise olmadık çekinceler ileri sürüyordu. Belli ki iki taraf da memnun değildi gidişattan. Alman şirketi Sovyetler Birliği’nde de bir fabrika açmıştı ve gürül gürül üretim yapılıyordu. Şirket aynıydı; bizde iki yılda 30 montaj uçağı anca yapılırken Sovyetler’deki fabrika ayda 50 uçak üretiyordu (yılda 600 uçak).
Şirket iflas ettirildi. Yaşatılsaydı ne olurdu? sorusunun cevabını Mustafa Kemal’in Uçakları adlı kitap şöyle vermiş: “Yönetiminde milletvekilleri bulunan TOMTAŞ, doğru ve bilinçli kişiler tarafından yönetilmemiştir. Amacına uygun olarak kullanılabilseydi günümüzde Türk havacılığının hayal edemeyeceğimiz bir noktada olacağı bir gerçektir.” CHP devrinde ülkeye oluk oluk ABD yardımının aktığı günlerde (13 Mart 1950) Başbakan Şemsettin Günaltay partisinin ağzındaki baklayı şöyle çıkaracaktı:
“Gereken askerî ve sivil eğitim uçakları, Hava Kuvvetleri’nin ihtiyacı olan ileri eğitim, avcı, bombardıman ve nakliye uçakları (…) Amerikan yardımı ile gelmektedir. Ayrıca uçak fabrikasına ayrılacak para da yok.” Sizin anlaşacağınız TOMTAŞ’ın kaderi açıldığı gün belli olmuştu.
Vecihi Hürkuş, Bir Tayyarecinin Anıları; Cemil Koçak, Madalyonun Arka Yüzü; İsmail Yavuz, Mustafa Kemal’in Uçakları; Arif Emre Gündüz, Demir Kuş; Avni Okar, Türkiye’de Tayyarecilik.
Mustafa Armağan/Yeniakit
